Nazwy polskie: Nystatyna, Fungicydyna, Mykostatyna, Markostatyna
Nazwy łacińskie: Nystatinum, Fungicidinum, Mycostatinum, Marcostatin

Nystatyna została odkryta w 1950 roku dzięki współpracy dwóch kobiet: Rachel Fuller Brown z Albany i Elizabeth Lee Hazen z Nowego Jorku. Elizabeth Hazen zajmowała się hodowlą mikroorganizmów glebowych oraz badaniem ich aktywności przeciwko grzybom: Cryptococcus neoformans oraz Candida albicans. Podczas badania próbki gleby pochodzącej z farmy jej przyjaciela Waltera Nourses, odkryła obecność mikroorganizmu o dużej aktywności przeciwgrzybiczej, któremu nadała nazwę Streptomyces noursei. W Albanie Rachel Brown prowadziła prace nad izolacją składnika aktywnego z próbki otrzymanej od Elizabeth Hazen. Testy wykonane przez Brown, wykazały, że mikroorganizmy obecne w badanej glebie wytwarzają dwie substancje grzybobójcze, które nazwano frakcją N i AN. Frakcja N okazała się toksyczna podczas testów na zwierzętach zaś frakcja AN była bezpieczna i skuteczna nie tylko w stosunku do C. neoformans i C. albicans, ale także czternastu innych gatunków grzybów.

Początkowo substancję wydzielaną przez Streptomyces noursei nazwano fungicydyną, jednak okazało się, że nazwa ta została już użyta dla innej substancji, dlatego zmieniono ją na nystatynę. W 1950 roku Brown i Hazen zaprezentowały wyniki swojej pracy podczas spotkania w Narodowej Akademii Nauk. W 1954 roku firma E. R. Squibb & Sons po raz pierwszy wyprodukowała i wprowadziła do sprzedaży tabletki z nystatyną pod nazwą Mycostatin.

Nystatyna była pierwszym antybiotykiem przeciwgrzybiczym, który okazał się bezpieczny i skuteczny w leczeniu chorób grzybiczych u ludzi. Była ona także wykorzystywana do powstrzymania rozwoju grzybów na zniszczonych powodzią dziełach sztuki we Włoszech. Ponadto stosowano ją w celu spowalniania rozprzestrzeniania się tzw. holenderskiej choroby wiązów, która jest wywoływana przez grzyby z gatunków: Ophiostoma ulmi, O. himal-ulmi oraz O. novo-ulmi.

Nystatyna to wielofunkcyjny, tetraenowy związek organiczny, otrzymywany w procesie fermentacji przy użyciu promieniowców Streptomyces noursei. Antybiotyk ten stanowi kompleks trzech związków biologicznie czynnych nazywanych nystatynami: A1, A2 i A3. Głównym składnikiem kompleksu jest nystatyna A1.Według Farmakopei Polskiej nystatyna występuje w postaci żółtego lub jasnobrunatnawego, higroskopijnego proszku. Substancja ta praktycznie nie rozpuszcza się w wodzie (360 mg/L w 24 °C) i w etanolu 96%. Nystatynę należy przechowywać w ciemnym, chłodnym (do 4°C) oraz pozbawionym wilgoci miejscu. W takich warunkach substancja ta nie ulega inaktywacji nawet przez kilka miesięcy.

Nystatyna w zależności od stężenia działa fungistatycznie lub grzybobójczo na drożdże i grzyby drożdżopodobne (m.in.: Candida albicans, C. parapsilosis, C. tropicalis, C. guilliermondi, C. pseudotropicalis, C. krusei, Torulopsis glabrata , Tricophyton rubrum, T. mentagrophytes). Wykazano, że oporność na nystatynę nie rozwija się w przypadku Candida albicans. Inne gatunki Candida (C. tropicalis, C. guilliermondi, C. krusei i C. stellatoides) stają się odporne na leczenie nystatyną, jednak oporność ta jest tracona po usunięciu antybiotyku. Aktywność przeciwgrzybicza nystatyny wynika z jej zdolności do wiązania się ze sterolami (ergosterolem) w błonie komórkowej grzybów. Powoduje to zmianę wzajemnego ułożenia fosfolipidów błonowych i sterolu, a w konsekwencji powstawanie porów. Zwiększenie przepuszczalności błony prowadzi do utraty jonów wewnątrzkomórkowych oraz składników odżywczych, co doprowadza do lizy komórki grzyba.

Nystatyna stosowana jest w postaci: tabletek dojelitowych, tabletek dopochwowych, granulatu do sporządzania zawiesiny doustnej oraz jako surowiec recepturowy. Postać zawiesiny doustnej stosuje się w profilaktyce lub leczeniu drożdżycy ustno-gardłowej oraz powierzchownej, drożdżakowej infekcji jamy ustnej i gardła. Tabletki stosowane są w przypadku infekcji Candida w jelitach oraz profilaktycznie u pacjentów leczonych dużymi dawkami antybiotyków lub kortykosteroidów.

Tabletki dopochwowe wskazane są w miejscowym leczeniu grzybiczego zapalenie pochwy i sromu. Ponadto nystatynę stosuje się do przygotowywaniu preparatów na skórę w celu leczenia powierzchniowych infekcji drożdżakowych skóry. Antybiotyk ten jest substancją dobrze tolerowaną nawet podczas dłuższego podawania. W rzadkich przypadkach po jego zastosowaniu mogą wystąpić reakcje alergiczne z wysypką i pokrzywką, a po podaniu doustnym zaburzenia żołądkowo-jelitowe.

Nystatyna jest słabo absorbowana z przewodu pokarmowego, dlatego nie stosuje się jej w leczeniu grzybic układowych. Po podaniu doustnym wydalana jest prawie całkowicie w postaci niezmienionej z kałem. Ponadto substancja ta nie wchłania się przez nieuszkodzoną skórę i błony śluzowe. Nystatyny nie należy stosować pozajelitowo, gdyż wykazuje wtedy dużą toksyczność.

Według Farmakopei Polskiej XI nystatynę stosuje się doustnie, dopochwowo oraz zewnętrznie w następujących dawkach:

• Doustnie:
  • dawka zwykle stosowana:
    • jednorazowa: 500 000 j.m.,
    • dobowa: 1 500 000 j.m.;
  • dawka maksymalna:
    • jednorazowa: 1 000 000 j.m.,
    • dobowa: 6 000 000 j.m.

• Dopochwowo:
  • 200 000 j.m.
• Zewnętrznie:
  • 100 000 j.m./g

Ilość nystatyny w przepisach na leki recepturowe wyrażana jest w jednostkach międzynarodowych (j.m). Jednostki te określają jej aktywność. Jako surowiec do receptury nystatyna występuje w postaci rozcierki wytwarzanej przez różnych producentów. Każda z nich charakteryzuje się różną aktywnością antybiotyku w przeliczeniu na 1 mg lub 1 g preparatu. Informację można znaleść na opakowaniu. W związku z tym, przed sporządzeniem leku należy wykonać stosowne obliczenia, pozwalające na odważenie odpowiedniej jej ilości. Z uwagi na to, że nystatyna jest antybiotykiem, leki recepturowe zawierające ją w składzie należy przygotowywać w warunkach aseptycznych.

Lekarze przypisują nystatynę jako basis w następujących postaciach leku: zawiesin do pędzlowania jamy ustnej, globulek, maści oraz zasypek. Są to zazwyczaj recepty o prostym składzie, których wykonanie nie nastręcza większych problemów. Ich sporządzenie ogranicza się najczęściej do zawieszenia odpowiedniej ilości antybiotyku w glicerynie, podłożu maściowym lub w przypadku globulek, oleju kakaowym. W tym przypadku należy, na etapie dokonywania obliczeń uwzględnić współczynnik wyparcia nystatyny który wynosi 0,77.

Pewne wątpliwości nasuwa natomiast dawka/wartość stężenia, wymieniona przez FP XI w odniesieniu do podania dopochwowego. O ile w przypadku podania zewnętrznego Farmakopea określa stężenie 100 000 j.m./g, to w przypadku podania dopochwowego podaje wartość 200 000 j.m. Można jedynie przypuszczać, że ilość nystatyny odpowiadająca aktywności 200 000 j.m. ma się znajdować w jednej dozie leku, co wydaje się stanowić bezpieczne stężenie w kontekście stężenia w lekach do stosowania zewnętrznego, przy założeniu, że jedna globulka waży 3 gramy.

mgr farm. Ewelina Rydzik-Strzemska
dr n. farm. Maciej Strzemski