Nazwy polskie: ichtiol, ichtamol, sulfobituminian amonowy, olej ichtiolowy, ichtyol, litol, ichtamon, sulfotychol, sulfogenol,

Nazwy łacińskie: Ammonii bituminosulfonas, Ichthammolum, Ammonium sulfoichthyolie

Pierwsze informacje o zastosowaniu leczniczym ichtiolu pochodzą z XVI. Jednak dopiero w 1886 roku niemiecki dermatolog Paul Gerson Unna jako pierwszy opisał jego kliniczne zastosowanie  m.in. w leczeniu dermatoz oraz chorób reumatycznych. Dawniej ichtiol stosowany był również doustnie w chronicznym zapaleniu oskrzeli (pigułki ichtiolowe). Surowiec ten wykorzystywano ponadto w leczeniu zapalenia pochwy oraz rzeżączki. Zastosowanie roztworu ichtiolu w leczeniu choroby zapalnej skóry i tkanki podskórnej wywoływanej przez paciorkowce grupy A – Streptococcus pyogenes – róży, opisał w 1917 roku Milliken.

Pilulae Ichtyoli (Pigułki ichtiolowe)

Rp.

Ammonii bituminosulfonas   1,5

Saccharum lactis                 6,0

Glycerolim q.s.

M.f. pil.

Laktozę odpowiednio sproszkowaną mieszano z ichtiolem i niewielką ilością gliceryny,  a następnie ugniatano pistlem do uzyskania plastycznej masy pigułkowej. Z otrzymanej masy przy użyciu deseczek (na pigulnicy) formowano wałeczek, po czym przy pomocy noży (ruchomego i nieruchomego) dzielono go na określoną ilość równych części. Kolejno z każdej z nich wytaczano pigułki stosując toczałki i grzybek. Otrzymane pigułki pokrywano substancją antyadhezyjną (np. Lycopodium) i wydawano z apteki w szczelnie zamkniętym opakowaniu.

Ichtiol jest produktem pochodzenia naturalnego uzyskiwanym w wyniku suchej destylacji (480°C) łupków bitumicznych (rodzaj skały osadowej bogatej w węglowodory stałe – bituminy, pochodzącej z ery mezozoicznej). Otrzymany destylat w postaci oleju poddaje się następnie procesom oczyszczania, w wyniku których otrzymuje się dwie frakcje. Z frakcji wysokiego i średniego punktu wrzenia pozyskuje się ichtiol ciemny, zaś z frakcji niskiego punktu wrzenia powstaje ichtiol jasny. Ichtiol ciemny (ichthammol, DSSO-dark sulfonated shale oil) jest czerwonobrązowym płynem rozpuszczalnym w wodzie, mieszającym się z gliceryną oraz posiada właściwości detergentu. Ichtiol jasny (PSSO, pale sulfonated shale oil) w zależności od związku zastosowanego do procesu zobojętniania występuje w postaci soli: amonowej, sodowej lub wapniowej.

Zarówno ichtiol ciemny jak i jasny składają się z: siarki (10%), siarczanów amonowych (5-7%), zasad azotowych oraz wodorowęglanów. Obecnie w recepturze stosowany jest ichtiol sztuczny (nazywany fachowo sulfobituminianem amonowym) otrzymywany w wyniku reakcji sulfonowania np. oleju rycynowego. Według Farmakopei Polskiej ichtiol to gęsta, czarnawobrunatna ciecz, która miesza się z wodą oraz z glicerolem zaś w etanolu (96%), olejach tłustych i ciekłej parafinie jest trudno rozpuszczalna. Z parafiną miękką oraz lanoliną ichtiol tworzy jednorodne mieszaniny.

Ichtiol w obu frakcjach wykazuje działanie: przeciwzapalne, ściągające, przeciwłojotokowe, przeciwbakteryjne (wobec bakterii G-dodatnich). Związek ten ponadto stymuluje miejscowo mikrokrążenie, a przez to wykazuje efekt rozgrzewający. W badaniach in vivo wykazano, że ichtiol jasny ogranicza występowanie rumienia po ekspozycji na promieniowanie UVB, prawdopodobnie na skutek hamowania stresu oksydacyjnego. W badaniach in vitro stwierdzono ponadto wpływ ichtiolu jasnego na przemiany kwasu arachidonowego w leukocytach (zahamowanie uwalniania chemotaktycznych metabolitów) oraz jego udział w  hamowaniu mediowanej chemotaktycznie migracji neutrofilów.

Ponadto wykazano wpływ ichtiolu na ekspresję czynników wzrostowych keratynocytów, a w związku z tym na szybsze gojenie się ran. W badaniu eksperymentalnym na modelu alergicznego kontaktowanego zapalenia skóry wykazano pozytywny wpływ ichtiolu na redukcję zmian rumieniowo-obrzękowych. Działanie przeciwbakteryjne ichtiolu badano m.in na hodowlach patogenów izolowanych z przewodu słuchowego pacjentów chorych na zapalenie ucha zewnętrznego. Wykazano działanie przeciwbakteryjne wobec bakterii G-dodatnich takich jak: Streptococcus pyogenes oraz Staphylococcus aureus. Nie stwierdzono wpływu na bakterie Gram ujemne takie jak: Proteus mirabilis oraz Pseudomonas aeruginosa.

Obecnie ichtiol stosowany jest tylko zewnętrznie (wg FP XI: na skórę w stężeniu 2-15% w postaci maści 10-15% lub do przemywań w stężeniu 1-5%) w leczeniu powierzchniowych dermatoz zapalnych takich jak: trądzik różowaty, trądzik pospolity oraz atopowe zapalenie skóry. Ponadto wykorzystywany jest w leczeniu: łojotokowego zapalenia skóry, łuszczycy pospolitej, czyraczności, a także  żylaków kończyn dolnych. W otologii stosuje się mieszaninę ichtiolu z glicerolem w miejscowym leczeniu infekcji ucha. Ze względu na stosunkowo niską zawartość policyklicznych węglowodorów aromatycznych (50 milionów razy niższa w porównaniu z dziegciami) ichtiol uznawany jest za bezpieczny i dobrze tolerowany nawet przy długoterminowym stosowaniu.

Ichtiol wchodzi w skład następujących maści farmakopealnych:

Ichthammolo – camphoratum unguentum, unguentum contra congelationem wg FP XI (maść kamforowo- ichtiolowa przeciw odmrożeniom)

Rp.

Camphora                  5,0

Ichthammolum         15,0

Adeps lanae             40,0

Vaselinum flavum   40,0

M.f. ung.

Podłoże połączyć i stopić, a następnie ochłodzić do temperatury około 40°C i rozpuścić w nim kamforę, następnie dodać ichtiol i całość wymieszać.

Ichthammoli unguentum  wg FP IX (maść ichtiolowa)

Rp.

Ichthammolum      10,0

Adeps lanae          45,0

Vaselinum flavum 45,0

M.f. ung.

Stopić wazelinę ze smalcem a po ochłodzeniu wprowadzić ichtiol.

Zinci oxidi et Ichthammoli pasta wg FP XI

Rp.

Zinci oxidum         

Ichthammolum      aa 22,5

Tritici amylum          10,0

Vaselinum flavum     45,0

M.f. ung.

W jednym moździerzu połączyć ichtiol z wazeliną, w drugim rozetrzeć tlenek cynku i skrobię. Następnie do mieszaniny proszków dodawać małymi porcjami mieszaninę wazeliny z ichtiolem i dokładnie ucierać.

W recepturze aptecznej hydrokoryzon najczęściej stosuje się jako składnik maści, kremów oraz czopków. Zastosowany miejscowo na skórę hydrokortyzon obkurcza naczynia krwionośne oraz działa przeciwzapalnie, przeciwświądowo, immunosupresyjnie i antyproliferacyjnie. Polecany jest do leczenia takich dolegliwości jak: ostre stany zapalne pochodzenia uczuleniowego (atopowe zapalenie skóry), łuszczyca skóry owłosionej, łuszczyca zadawniona, liszaj rumieniowaty, rumień wielopostaciowy, liszaj płaski o nasilonym świądzie, łojotokowe zapalnie skóry, wyprysk zliszajowaciały, zapalne choroby skóry, odczyny alergiczne (np. po ukąszeniu owadów), skórne odczyny polekowe, oparzenia I i II stopnia. W przemyśle farmaceutycznym wykorzystuje się także octan hydrokotyzonu. Taka forma wskazana jest do stosowania m.in. w profilaktyce oraz leczeniu łojotokowego zapalenia ucha zewnętrznego.

Stany zapalne, uszkodzenia naskórka oraz schorzenia bariery naskórkowej (np. łuszczyca, egzema) a także stosowanie opatrunków okluzyjnych zwiększają jego absorpcje. Hydrokortyzon wykorzystywany jest także jako składnik czopków stosowanych w stanach zapalnych oraz świądzie odbytu występującym np. przy chorobie hemoroidowej. Po podaniu doodbytniczym wchłania się częściowo. Przeciwskazaniem do miejscowego stosowania hydrokortyzonu są m.in.: bakteryjne, wirusowe oraz grzybicze zakażenia skóry, stany przedrakowe i nowotworowe skóry, owrzodzenia oraz rany. Według Farmakopei Polskiej XI hydrokortyzon powinno stosować się zewnętrznie w stężeniu od 0,25 % do 2,5 %. Z kolei octan hydrokortyzonu powinien być stosowany zewnętrznie w stężeniu nie większym niż 1 % w maściach i maściach do oczu. Do działań niepożądanych po miejscowym zastosowaniu hydrokortyzonu zaliczamy m.in.: ścieńczenie naskórka i skóry właściwej w miejscu aplikacji, zanik tkanki podskórnej, rozstępy, trądzik posteroidowy, przebarwienia, zwiększoną skłonność do nadkażeń bakteryjnych, wirusowych oraz grzybicznych.

Ichtiol jest surowcem dość problematycznym ze względu na swoją konsystencję (trudności w odważaniu) jak również na liczne niezgodności z wieloma stosowanymi w recepturze surowcami. Połączenie ichtiolu ze związkami o odczynie silnie zasadowym (np. wodą wapienną) prowadzi do reakcji rozkładu ichtiolu, wydzielenia amoniaku i wytrącenia osadu (sól wapniowa ichtiolu). Przypuszcza się, że reakcja podwójnej wymiany zachodzi także w przypadku łączenia ichtiolu ze związkami cynku (np. pastą cynkową) w wyniku czego tworzy się nieaktywny sulfobituminan cynku.

Mimo to Farmakopea Polska XI podaje przepis na maść zawierającą zarówno tlenek cynku jak i ichtiol, a także skrobię i wazelinę żółtą. Obecność dwóch ostatnich składników może spowalniać reakcję podwójnej wymiany na tyle, że interakcję tę można uznać za nieistotną w czasie trwania ważności leku. Kolejną niezgodnością ichtiolu objawiającą się występowaniem czarnej żywicowej masy jest jego reakcja z kwasami: benzoesowym i cynamonowym wchodzącymi w skład balsamu peruwiańskiego. Do wytrącenia żywicowego osadu i inaktywacji składników prowadzi także połączenie ichtiolu z rywanolem.

Przygotowując roztwory wodne ichtiolu należy pamiętać, że związek ten rozpuszcza się w wodzie w stosunku 1:10. Aby ułatwić proces rozpuszczania zaleca się powolne rozcieranie ichtiolu w parownicy z niewielką ilością ciepłej wody (o temp. ok. 40°C), a następnie dodanie pozostałej jej ilości. Powstały roztwór wodny ichtiolu posiada koloidalną strukturę, więc należy wydać go z etykietą „zmieszać przed użyciem”. Przygotowując wodny roztwór ichtiolu należy uważać, aby woda nie była za gorąca, bowiem temperatura na poziomie 70-75° C i powyżej może doprowadzić do rozkładu ichtiolu i wytrącania kłaczkowatego osadu.

Roztwory etanolowe ichtiolu uznaje się za trwałe, jeżeli zachowania jest proporcja wody do etanolu 1:1. W przypadku roztworów etanolowych o stężeniu 90% i wyżej wytrąca się nierozpuszczalna żywica ichtiolowa. Trudności z uzyskaniem trwałego połączenia ichtiolu z podłożem maściowym lub masłem kakaowym występują w trakcie przygotowywania maści i czopków. Aby wykonać prawidłowo te postaci leków, ichtiol należy zemulgować lanoliną (w przypadku maści i czopków) lub euceryną (w przypadku maści) w stosunku 1:1.

• Borek K. Przewodnik po recepturze aptecznej. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 2012.
• Farmakopea Poslska XI. Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne 2017.
• Gajewska M., Szulc J., Płaczek M., Sznitowska M. Podstawy receptury aptecznej. Gdański Uniwersytet Medyczny 2012
• http://aesthetica.com.pl/clients/25/files/files/AE_25_005-011.pdf Dostęp na dzień 28.05.2019.
• http://www.aptekarzpolski.pl/2015/01/12-2014-ichtiol-jako-problematyczny-skladnik-leku-recepturowego/ Dostęp na dzień 28.05.2019.
• Pluta J., Haznar-Garbacz D., Karolewicz B., Fast M. Preparaty galenowe. MedPharm Polska 2010.