Nazwa polska: Hydrokortyzon, kortyzol
Nazwa łacińska: Hydrocortisonum, Hydroxycorticosteronum, Cortisolum

Kortyzol (hydrokortyzon) podobnie jak kortyzon został wyizolowany z kory nadnerczy w 1939 roku przez Tadeusza Reichsteina i Edwarda Kendalla. W 1948 roku po raz pierwszy użyto kortyzolu w terapii reumatoidalnego zapalenia stawów. Uzyskana po zastosowania leku widoczna poprawa u chorej pacjentki (tak zwany „cud koryzolowy”), skłoniła badaczy do zastosowania go u innych chorych. Wydarzenie to można uznać za początek nowego rozdziału farmakoterapii. Wendler w 1950 r. roku dokonał całkowitej syntezy hydrokortyzonu. Reichstein, Hench i Kendall w tym samym rokuza swoje odkrycia otrzymali Nagrodę Nobla. Od tego czasu zaczęto również szeroko stosować hydrokortyzon w dermatologii. W 1952 roku zastosowano octan hydrokortyzonu w terapii chorób skóry.

Hydrokortyzon według FP X to biały lub prawie biały, krystaliczny proszek o temperaturze topnienia 220°C i masie molowej 362.466 g/mol. Substancja ta praktycznie nie rozpuszcza się w wodzie (320 mg/L w 25°C) zaś w etanolu 96% rozpuszcza się dość trudno (średnio 15 mg/ml w 25°C). Octan hydrokorytzonu według FP X to biały lub prawie biały, krystaliczny proszek o masie molowej 404.503 g/mol. Substancja ta praktycznie nie rozpuszcza się w wodzie, zaś w bezwodnym etanolu rozpuszcza się trudno.

Wodorobursztynian hydrokortyzonu według FP X to biały lub prawie biały, higroskopijny proszek o masie molowej 462,5 g/mol. Substancja ta praktycznie nie rozpuszcza się w wodzie, zaś w bezwodnym etanolu, w rozcieńczonych roztworach węglanów i wodorotlenków litowców rozpuszcza się łatwo.

W medycynie hydrokortyzon stosowany jest: doustnie, dożylnie oraz miejscowo. Przenika on przez błonę komórkową i wiąże się ze swoistymi receptorami. Kompleks glikokortykosteroid-receptor wnika do jądra komórkowego a następnie łączy się z DNA. Dochodzi do pobudzenia ekspresji odpowiednich genów, oraz swoistych procesów transkrypcji i translacji. Warunkuje to syntezę białek i enzymów, które regulują przebieg procesów metabolicznych. Pod wpływem hydrokortyzonu dochodzi do hamowania syntezy leukotrienów, prostaglandyn oraz cytokin. Zmniejsza się liczba limfocytów, monocytów i granulocytów kwasochłonnych. Ponadto zostaje zablokowane zależne od IgE wydzielanie histaminy. Hydrokortyzon wywiera działanie przeciwzapalne, przeciwalergiczne, przeciwreumatyczne, przeciwwstrząsowe i immunosupresyjne, co może powodować zwiększoną podatność organizmu na różnego rodzaju schorzenia. Hydrokortyzon zwiększa również stężenie glukozy we krwi oraz nasila katabolizm białek. W stężeniu większym niż fizjologiczne powoduje zatrzymanie sodu i wody w organizmie a zwiększa wydalanie potasu z moczem. Ponadto hamując działanie hialuronidazy, zmniejsza przepuszczalność naczyń włosowatych i łagodzi obrzęk.

Nasila resorpcję wapnia z kości, zmniejsza jego wchłanianie z przewodu pokarmowego, przez co powoduje rozwój osteoporozy. Blokuje wydzielanie hormonu adrenokortykotropowego przez przysadkę, co może skutkować niewydolnością kory nadnerczy. Po długotrwałym stosowaniu doprowadza do charakterystycznego rozmieszczenia tkanki tłuszczowej, typowego dla Zespołu Cushinga. Hydrokortyzon metabolizowany jest gównie w wątrobie (cytochrom CYP3A4) a następnie wydalany przez nerki.

Według Farmakopei Polskiej XI hydrokortyzon stosuje się doustnie w następujących dawkach: dawka zwykle stosowana jednorazowa: 0,01 g; dawka zwykle stosowana dobowa: 0,02 g; dawka maksymalna jednorazowa: 0,02g; dawka maksymalna dobowa: 0,06 g. Dożylnie w preparacie gotowym stosowany jest w postaci buforowanej z bursztynianem sodu u pacjentów wymagających szybkiego podania glikokortykosteroidu m.in. w: pierwotnej lub wtórej niedomodze kory nadnerczy, stanach wstrząsowych, ostrych stanach alergicznych (obrzęk Quinckego), ciężkich stanach skurczowych oskrzeli, ciężkiej postaci rumienia wielopostaciowego (zespół Stevensa-Johnsona), ostrych postaciach schorzeń z autoagresji oraz ostrej nadwrażliwości na leki. Dawkowanie w tych przypadkach jest zależne od wskazania i stanu chorego. Według Farmakopei Polska XI dożylnie oraz krótkotrwale może stosować także wodorobursztynian hydrokortyzonu w następujących dawkach: dawka zwykle stosowana jednorazowa: 0,01 g; dawka maksymalna jednorazowa: 0,2 g; dawka maksymalna dobowa: 1,5 g.

W recepturze aptecznej hydrokoryzon najczęściej stosuje się jako składnik maści, kremów oraz czopków. Zastosowany miejscowo na skórę hydrokortyzon obkurcza naczynia krwionośne oraz działa przeciwzapalnie, przeciwświądowo, immunosupresyjnie i antyproliferacyjnie. Polecany jest do leczenia takich dolegliwości jak: ostre stany zapalne pochodzenia uczuleniowego (atopowe zapalenie skóry), łuszczyca skóry owłosionej, łuszczyca zadawniona, liszaj rumieniowaty, rumień wielopostaciowy, liszaj płaski o nasilonym świądzie, łojotokowe zapalnie skóry, wyprysk zliszajowaciały, zapalne choroby skóry, odczyny alergiczne (np. po ukąszeniu owadów), skórne odczyny polekowe, oparzenia I i II stopnia. W przemyśle farmaceutycznym wykorzystuje się także octan hydrokotyzonu. Taka forma wskazana jest do stosowania m.in. w profilaktyce oraz leczeniu łojotokowego zapalenia ucha zewnętrznego.

Stany zapalne, uszkodzenia naskórka oraz schorzenia bariery naskórkowej (np. łuszczyca, egzema) a także stosowanie opatrunków okluzyjnych zwiększają jego absorpcje. Hydrokortyzon wykorzystywany jest także jako składnik czopków stosowanych w stanach zapalnych oraz świądzie odbytu występującym np. przy chorobie hemoroidowej. Po podaniu doodbytniczym wchłania się częściowo. Przeciwskazaniem do miejscowego stosowania hydrokortyzonu są m.in.: bakteryjne, wirusowe oraz grzybicze zakażenia skóry, stany przedrakowe i nowotworowe skóry, owrzodzenia oraz rany. Według Farmakopei Polskiej XI hydrokortyzon powinno stosować się zewnętrznie w stężeniu od 0,25 % do 2,5 %. Z kolei octan hydrokortyzonu powinien być stosowany zewnętrznie w stężeniu nie większym niż 1 % w maściach i maściach do oczu. Do działań niepożądanych po miejscowym zastosowaniu hydrokortyzonu zaliczamy m.in.: ścieńczenie naskórka i skóry właściwej w miejscu aplikacji, zanik tkanki podskórnej, rozstępy, trądzik posteroidowy, przebarwienia, zwiększoną skłonność do nadkażeń bakteryjnych, wirusowych oraz grzybicznych.

Trudności recepturowe związane z zastosowaniem hydrokortyzonu wynikają najczęściej z jego słabej rozpuszczalności. Uzyskanie roztworów rzeczywistych jest często wręcz niemożliwe i w związku z tym wykonuje się zawiesiny. Hydrokortyzon po wsypaniu bezpośrednio do przepisanego rozpuszczalnika tworzy większe agregaty, drastycznie zmniejszając powierzchnię kontaktu z rozpuszczalnikiem. Aby uzyskać jednolite zawieszenie cząstek należy użyć niewielką ilość środka zwilżającego. Jeżeli podłoże jest lipofilowe można użyć oleju mineralnego lub roślinnego (np. parafiny). W przypadku roztworów wodnych lub podłoży hydrofilowych zaleca się użycie glicerolu. Podczas wykonywania maści lub kremów substancją zwilżającą może być samo podłoże.

Odważony hydrokortyzon należy rozetrzeć z niewielką ilością przepisanego podłoża a następnie, ciągle ucierając dodawać porcjami jego pozostałą ilość. Postępując według tej zasady uzyskamy równomierne rozproszenie cząstek hydrokortyzonu w podłożu. Oprócz niezgodności fizycznych hydrokortyzon wykazuje także niezgodność chemiczną z wodą wapienną. W jej obecności ulega hydrolizie, dlatego rozwiązując taką niezgodność, zastępuje się wodę wapienną wodą oczyszczoną. Niekiedy zdarza się, że na recepcie zostanie przepisany octan hydrokortyzonu, który jest substancją niedostępną w recepturze aptecznej. Dlatego aby poprawnie wykonać lek należy zamienić octan hydrokortyzonu na hydrokortyzon z uwzględnieniem masy molowej obu substancji (patrz wygląd i właściwości fizyko-chemiczne).

Rp.
Hydrocortisoni 0,25
Acidi borici 0,2
Ethanoli 40° ad 10,0
M.f. sol.
D.S. Zewnętrznie

Wykonanie recepty jest niemożliwe z powodu przekroczonej rozpuszczalności hydrokortyzonu. W skład zapisanego leku wchodzi jedynie 3,39g etanolu 96°, co zapewni rozpuszczenie ok. 60 mg hydrokortyzonu. Skład leku należy skonsultować z lekarzem.

mgr farm. Ewelina Rydzik-Strzemska
dr n. farm. Maciej Strzemski