Gentamycyna to antybiotyk aminoglikozydowy wytwarzany naturalnie przez promieniowce Micromonospora purpurea lub Micromonospora echinospora. Związek ten został odkryty w 1963 roku m.in. przez Wagmana i Weinsteina, a jego strukturę określił Cooper. Po raz pierwszy gentamycynę zastosowano w zapobieganiu zakażeniom ran oparzeniowych i przez wiele lat stosowano w leczeniu ciężkich zakażeń bakteryjnych.

Według Farmakopei Polskiej stosowana w lecznictwie gentamycyna stanowi mieszaninę antybiotyków w postaci siarczanów (gentamycyna: C1, C1a, C2, C2a, C2b) wytwarzanych przez  Micromonospora purpurea. Występuje w postaci białego lub prawie białego higroskopijnego proszku łatwo rozpuszczalnego w wodzie i praktycznie  nierozpuszczalnego w etanolu 96%. Roztwory wodne gentamycyny charakteryzują się wartościami pH 3,5 – 5,5 oraz  pozostają trwałe przez 14 dni przechowywane w temperaturze do 45 °C. Zmiany pH oraz obecność takich związków jak np. mocznik, chlorek potasu, chlorek sodu czy azotan potasu wpływają na aktywność gentamycyny. Optymalne działanie przeciwbakteryjne uzyskuje się w roztworach o pH 7,8.

Gentamycyna jest antybiotykiem o działaniu bójczym zarówno w fazie spoczynkowej jak i wzrostowej bakterii. Związek ten hamuje syntezę białek bakteryjnych na skutek nieodwracalnego łączenia się z podjednostką 30 S rybosomu i błędnego odczytu mRNA.  Ponadto antybiotyk ten uszkadza błonę cytoplazmatyczną. Spektrum działania gentamycyny obejmuje G-ujemne bakterie tlenowe (np. Streptococcus pyogenes, Klebsiella pneumoniae, Pseudomonas aeruginosa, Enterobacter aerogenes, Escherichia coli, Salmonella, Shigella, Providencia, Serratia, Citrobacter, Haemophilus influenzae, Neisseria gonorrhoeae, Serratia marcescens) oraz  niektóre bakterie G-dodatnie takie jak: Staphylococcus epidermidis, Staphylococcus aureus, Staphylococcus saprophyticus, Streptococcus pneumoniae i Listeria monocytogenes. Należy nadmienić, że bakterie oporne na tobramycynę wykazują również oporność na gentamycynę (oporność krzyżowa).

Siarczan gentamycyny słabo wchłania się z przewodu pokarmowego, dlatego stosowany jest w postaci iniekcji dożylnych oraz domięśniowych lub zewnętrznie w postaci kropli i maści. Po iniekcji domięśniowej maksymalne stężenie w surowicy osiągane jest w ciągu 30-60 minut. Wchłanianie gentamycyny z worka spojówkowego jest tak małe, że nie powoduje działania ogólnego. Podobnie niskie wchłanianie obserwuje się po zastosowaniu preparatów do ucha. Gentamycyna wydalana jest z moczem w postaci niezmienionej i gromadzi się w proksymalnych komórkach kanalików nerkowych powodując uszkodzenie komórek.

Zaburzenie czynności nerek zazwyczaj ustępuje po odstawieniu antybiotyku. W większości przypadków nefrotoksyczność jest związana ze zwiększoną dawką lub przedłużonym leczeniem, wcześniej występującymi zaburzeniami czynności nerek, a także z przyjmowaniem innych substancji o działaniu nefrotoksycznym. Ponadto gentamycyna wywiera toksyczny wpływ na narząd słuchu i układ przedsionkowy. Stężenie gentamycyny osiągane w przychłonce ucha wewnętrznego może hamować syntezę białek mikrosomalnych i powodować  nieodwracalne uszkodzenie narządu słuchu.

W okulistyce w postaci kropli lub maści do oczu siarczan gentamycyny stosowany jest w leczeniu ostrego i przewlekłego zapalenia spojówek, woreczka łzowego i krawędzi powiek o podłożu bakteryjnym. Ponadto stosowany jest w profilaktyce przed i pooperacyjnej na gałce ocznej. W dermatologii gentamycyna stosowana jest w postaci maści najczęściej w połączeniu z kortykosteroidami w leczeniu stanów zapalnych skóry z wysiękiem powikłanym wtórnym zakażeniem bakteriami. Ze względu na znacznie większą niż po podaniu parenteralnym łatwość powstawania opornych szczepów bakterii, należy unikać nadużywania gentamycyny w leczeniu miejscowym. Zgodnie z Farmakopeą Polską XI siarczan gentamycyny stosuje się zewnętrznie w postaci maści (0,1%-0,3%), maści do oczu (0,3 %) i  roztworu  (0,3%).

W postaci iniekcji gentamycyna wskazana jest w terapii: nawracających i powikłanych zakażeń dróg moczowych, szpitalnych zakażeń dolnych dróg oddechowych (w tym ciężkie zapalenie płuc), zakażeń skóry i tkanek miękkich (w tym ciężkie oparzenia, rany pourazowe i pooperacyjne), zakażeń wewnątrzbrzusznych (w tym zapalenie otrzewnej, ropnie, zapalenie dróg żółciowych), bakteryjnego zapalenia wsierdzia, posocznicy, bakteriemii, zakażeń związanych z zabiegami chirurgicznymi oraz ciężkich zakażeń u noworodków. Zgodnie z Farmakopeą Polską XI stosowana domięśniowo i dożylnie w następujących dawkach: dawka zwykle stosowana jednorazowa: 0,08g, dawka zwykle stosowana dobowa: 3 mg/kg masy ciała, dawka maksymalna dobowa: 5 mg/kg masy ciała.

Wszystkie postacie leku recepturowego z gentamycyną należy wykonywać w warunkach jałowych. Ze względu na to, że wodne roztwory tego antybiotyku posiadają odczyn kwaśny, a optymalne działanie przeciwbakteryjne uzyskuje się przy pH około 7,8 krople do oczu z siarczanem gentamycyny należy zbuforować dodając, zgodnie z zaleceniami farmakopealnymi, bufor fosforanowy (roztwór G) o składzie: wodorofosforan sodu bezwodny 0,23 g, dwuwodorofosforan sodu bezwodny 0,20 g, chlorek sodu 0,24 g, woda 99,33g. Do konserwacji zaleca się zestaw II lub III środków konserwujących, a gotowe krople należy wyjaławiać poprzez sączenie wyjaławiające. Jeżeli krople fasuje się do pojemników jednodawkowych (minimsów) dodawane środków konserwujących jest zbędne. Maści do oczu z siarczanem gentamycyny sporządza się poprzez rozpuszczenie antybiotyku w niewielkiej ilości jałowej wody i wemulgowanie gotowego roztworu do podłoża maściowego (np. Unguentum Oculentum simplex).

Przykładowe receptury zawierające siarczan gentamycyny:

Rp.

Gentamycini sulfatis 0,03

0,9 % Sol. Natrii chloridi ad 10,0

M.f. guttae ophthalmicae

D.S. Krople do oczu.

Siarczan gentamycyny rozpuścić w niewielkiej ilości buforu fosforanowego, dodać środek konserwujący (np. 5-6 kropli roztworu chlorku benzalkoniowego o stężeniu 5 g/l) i uzupełnić do 10 g pozostałą ilością roztworu buforującego. Gotowe krople należy przechowywać w chłodnym miejscu i chronić od światła.

Rp.

Gentamicini 0,03

Hydrocortisoni 0,025

Aquae ad 10,0

M.f. gtt.

D.S. 3 x dziennie 5 kropli do ucha

Siarczan gentamycyny (36 mg, co odpowiada 30 mg gentamycyny) rozpuścić w jałowej wodzie do wstrzykiwań. W jałowym moździerzu rozetrzeć hydrokortyzon i zawiesić go w dodawanym kroplami roztworze gentamycyny (przy użyciu strzykawki zaopatrzonej w filtr wyjaławiający). Tak otrzymaną zawiesinę przenieść do jałowej butelki z zakraplaczem i etykietą zmieszać przed użyciem.

1. Farmakopea Polska XI (2017) Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa.
2. Gajewska M., Szulc J., Płaczek M., Sznitowska M.: Podstawy receptury aptecznej. Gdański Uniwersytet Medyczny 2012.
3. https://www.drugbank.ca/drugs/DB00798 (dostęp na dzień 30.06.2019).
4. Janiec W. (2015) Kompedium farmakologii. PZWL, Warszawa.
5. Karta Charakterystyki Produktu Leczniczego Gentamicin WZF 0,3 % krople do oczu.
6. Karta Charakterystyki Produktu Leczniczego Gentamycin Krka, 40 mg/ml, roztwór do wstrzykiwań i infuzji.
7. Samczewska G.: Receptura aseptyczna. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 2012.
8. Unwin J., Standage S., Alexander D., Hosted T Jr., Horan AC., Wellington EM. (2004) Gene cluster in Micromonospora echinospora ATCC15835 for the biosynthesis of the gentamicin C complex. The Journal of Antibiotics. 57(7) 436-445.