Atropina to alkaloid naturalnie występujący m.in. w pokrzyku wilczej jagodzie (Atropa belladonna) i bieluniu dziędzierzawie – roślinach z rodziny psiankowatych (Solanaceae). Właściwości atropiny wykorzystywała królowa Egiptu Kleopatra, stosując kosmetyki z lulka czarnego w celu uzyskania bardziej ponętnego spojrzenia. W tym samym celu sok z pokrzyku wykorzystywały kobiety w epoce renesansu. W przeszłości rośliny zawierające atropinę stosowano także jako trucizny. Atropinę w czystej postaci krystalicznej wyizolował w 1831 roku niemiecki farmaceuta Heinrich F. G. Mein, zaś chemicznej syntezy dokonał w 1901 roku niemiecki chemik Richard Willstatter.

Atropina jest estrem tropiny i racemicznego kwasu tropowego zaliczanym do grupy alkaloidów tropanowych. Substancja ta jest racematem hioscyjaminy złożonym z (S) – i (R) enancjomerów, z których największą aktywnością charakteryzuje się enancjomer o konfiguracji S. W lecznictwie stosowana jest w postaci siarczanu. Według Farmakopei Polskiej to biały lub prawie biały, krystaliczny proszek lub bezbarwne kryształy łatwo rozpuszczalne w wodzie i etanolu 96%. Atropina jest najbardziej trwała w roztworach o pH 4-4,5. Zmiany pH oraz podwyższona temperatura powodują jej hydrolizę oraz odwracalną reakcję dehydratacji z utworzeniem apoatropiny.

Atropina jest lekiem cholinolitycznym – antagonistą acetylocholiny. Związek ten w sposób selektywny i kompetycyjny blokuje pozazwojowe obwodowe i ośrodkowe receptory muskarynowe (M1, M2, M3, M4, M5) w obrębie układu przywspółczulnego. Wykazuje działanie rozkurczające na mięśniówkę gładką dróg moczowych i żółciowych, przewodu pokarmowego oraz oskrzeli. Hamując czynność większości gruczołów wydzielania zewnętrznego (poza mlekowym) atropina zmniejsza wydzielanie śliny, śluzu, potu i płynu łzowego.

Osłabia perystaltykę jelit, zmniejsza wydzielanie soku żołądkowego oraz działa przeciwwymiotnie. Wpływając na czynność serca, poprzez znoszenie przekaźnictwa nerwu błędnego, wywołuje tachykardię. Dodatkowo substancja ta zwiotcza mięśnie gładkie oskrzeli, powoduje ich rozkurcz i hamuje wydzielanie oskrzelowe. Wpływając na uwalnianie endogennej histaminy rozszerza skórne naczynia krwionośne. Działając rozkurczowo na zwieracz źrenicy i mięsień ciała rzęskowego, atropina rozszerza źrenice, podnosi ciśnienie śródgałkowe oraz poraża akomodację.

Wewnętrznie atropinę stosuje się w postaci iniekcji dożylnej lub domięśniowej m.in. w premedykacji znieczulenia ogólnego (w  zapobieganiu odruchowemu zatrzymaniu czynności serca oraz w celu zmniejszenia wydzielania oskrzelowego), bradykardii i arytmii. Ponadto wskazana jest w leczeniu zatruć lekami cholinomimetycznymi (inhibitotami cholinoesterazy: np. donepezil, pilokarpina, neostygmina), grzybami zawierającymi muskarynę (np. lejkówka) oraz insektycydami fosforoorganicznymi i karbaminiowymi (np. pirofosforan tetraetylu, diazinon). Łącznie z reaktywatorami acetylocholinesterazy (np. pralidoksym) może być stosowana przeciwko trującym gazom bojowym (np. fluostygmina, sarin).

Pomocniczo atropina wykorzystywana jest w terapii kolki jelitowej, nerkowej i wątrobowej oraz w diagnostyce radiologicznej w celu spowolnienia perystaltyki i rozkurczu mięśni gładkich. W okulistyce stosowana jest w postaci kropli w badaniach diagnostycznych oka w celu rozszerzenia źrenicy i porażenia akomodacji. Ponadto można ją stosować w celu zapobiegania zrostom tęczówkowo-soczewkowym w leczeniu zapalenia ciała rzęskowego i tęczówki. W okulistyce stosuje się również atropinę (0,01%) w celu spowolnienia rozwoju krótkowzroczności u dzieci. Przeciwskazaniami do stosowania atropiny są: przerost prostaty, jaskra z wąskim kątem przesączania, zaburzenia rytmu serca, gorączka oraz niedrożność przewodu pokarmowego.

Atropina jest estrem tropiny i racemicznego kwasu tropowego zaliczanym do grupy alkaloidów tropanowych. Substancja ta jest racematem hioscyjaminy złożonym z (S) – i (R) enancjomerów, z których największą aktywnością charakteryzuje się enancjomer o konfiguracji S. W lecznictwie stosowana jest w postaci siarczanu. Według Farmakopei Polskiej to biały lub prawie biały, krystaliczny proszek lub bezbarwne kryształy łatwo rozpuszczalne w wodzie i etanolu 96%. Atropina jest najbardziej trwała w roztworach o pH 4-4,5. Zmiany pH oraz podwyższona temperatura powodują jej hydrolizę oraz odwracalną reakcję dehydratacji z utworzeniem apoatropiny.

Wg Farmakopei Polskiej XI siarczan atropiny stosuje się w następujących dawkach i stężeniach:

• Doustnie: dawka zwykle stosowane jednorazowa 0,25-0,5 mg, dawka zwykle stosowana dobowa 2 mg, dawka maksymalna jednorazowa 2 mg, dawka maksymalna dobowa 3 mg;
• Zewnętrznie (krople do oczu): stężenia zwykle stosowane 0,2-1,0% (1-2 krople dziennie), stężenia maksymalne 0,2-1,0% (do 4 kropli dziennie);
• Dożylnie (w zatruciach związkami fosfoorganicznymi): dawki zwykle stosowane 0,1-1 mg, dawka maksymalna 2 mg;
• Podskórnie oraz domięśniowo: dawka zwykle stosowane jednorazowa 0,25-0,5 mg, dawka zwykle stosowana dobowa 1 mg, dawka maksymalna jednorazowa 1 mg, dawka maksymalna dobowa 5 mg.

Należy zaznaczyć, że podane przez Farmakopeę Polską dawki dotyczą wolnej atropiny i w celu kontroli dawek leków z siarczanem atropiny należy wykonać stosowne obliczenia z wykorzystaniem mas cząsteczkowych obu związków.

Zatrucie atropiną objawia się suchością błon śluzowych, rozszerzonymi i niereagującymi źrenicami, gorączką, rumieniem i suchością skóry, tachykardią, pobudzeniem psychoruchowym oraz niekiedy omamami. W przypadku ciężkiego zatrucia może pojawić się depresja oddechowa, śpiączka, zapaść co ostatecznie może prowadzić do śmierci. W leczeniu zatruć atropiną podaje się leki pobudzające układ przywspółczulny takie jak: pilokarpina, neostygmina, fizostygmina oraz leki niwelujące pobudzenie psychiczne (np. krótko działające barbiturany).

W recepturze aptecznej atropina wykorzystywana jest najczęściej do przygotowywania kropli ocznych w stężeniach 0,5%,  0,25%, 0,01%. Krople 0,5% czy 0,25% można wykonać z  gotowych kropli 1% rozcieńczając je odpowiednią ilością roztworu soli fizjologicznej. Nieco bardziej problematyczne jest przygotowywanie kropli o stężeniu 0,01%. Ze względu na bardzo małą ilość atropiny w 1 ml (100 µg) trudność sprawia samo odważenie substancji czynnej. Wykonując 20 ml kropli o stężeniu 0,01% należałoby odważyć 2 mg siarczanu atropiny. Masa minimalnej naważki dla wag najczęściej wykorzystywanych w recepturze aptecznej wynosi 20 mg. Istnieją dwa rozwiązania tego problemu: przygotowanie kropli z wykorzystaniem roztworu atropiny do wstrzykiwań (pozbawionej substancji pomocniczych) lub przygotowanie roztworu pomocniczego siarczanu atropiny z substancji pro receptura. Wykonując lek z roztworu atropiny przeznaczonej do iniekcji (1 amp.= 1 mg/ml) należy przenieść zawartość ampułek przy użyciu strzykawki i igły do wytarowanej zlewki, a następnie rozcieńczyć 10-krotnie odpowiednią ilością soli fizjologicznej.

Wykonując krople z czystej atropiny należy wykonać 0,2% roztwór pomocniczy tego związku stosując jako rozpuszczalnik sól fizjologiczną. Aby sporządzić krople o stężeniu 0,01% w ilości 20 ml należy dwudziestokrotnie rozcieńczyć roztwór pomocniczy roztworem soli fizjologicznej (1 ml 0,2% roztworu siarczanu atropiny + 19 ml 0,9% roztworu chlorku sodu). Otrzymany roztwór jest izotoniczny z płynem łzowym. Otrzymane krople należy następnie przenieść do buteleczki z zakraplaczem lub pojemników jednodawkowych (minimsów) przy użyciu strzykawki zaopatrzonej w filtr wyjaławiający (0,22 µm). Ze względu na to, że krople 0,01% są przeznaczone do długotrwałej terapii (najczęściej raz dziennie po 1 kropli do każdego oka co najmniej przez 24 miesiące)  stosowanie środków konserwujących jest nie wskazane, a zatem krople zaleca się rozdozować do pojemników jednodawkowych. W jednym minimsie powinna znajdować się porcja na jeden dzień. Gotowe krople wydaje się pacjentowi z piktogramem trucizny oraz napisem „przechowywać w lodówce”. Krople takie wykonane z zachowaniem wszystkich zasad pracy w warunkach aseptycznych będą trwałe przez 4 tygodnie. Po pierwszym otwarciu termin ważności będzie wynosił 24 godziny.

1. Farmakopea Polska XI (2017) Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne.
2. Janiec W. (2015) Kompendium farmakologii. PZWL.
3. Jerzykiewicz J. (2007) Alkaloidy roślin z rodziny psiankowatych (Solanaceae). Postępy Biochemii 53(3): 280-286.
4. Karta charakterystyki produktu leczniczego: Atropinum sulfuricum wzf 1%, 10 mg/ml, krople do oczu, roztwór.
5. Lamer-Zarawska E., Kowal-Gierczak B., Niedworok J. (2007) Fitoterapia i leki roślinne. PZWL.
6. Smulyan, H. (2018) The beat goes on: the story of 5 ageless cardiac drugs. The American Journal of the Medical Sciences. 356(5): 441-450.
7. Sych A., Gajewska M., Sznitowska M. (2018) Recepturowe krople do oczu z atropiną (0,01 %) do długotrwałej terapii krótkowzroczności u dzieci. Farmacja Polska 74(8): 494–499.
8. Zejc A., Gorczyca M. (2008) Chemia leków. PZWL.