Mieszaniny eutektyczne są przykładem niezgodności fizycznych czyli zmian fizycznych leku, polegających na zmianie konsystencji, stanu skupienia czy zaniku własności leczniczych, obserwowane podczas sporządzania niektórych proszków oraz czopków. Z reguły dodając do czystego związku chemicznego chociażby niewielką ilość innej substancji, obniżamy jego temperaturę topnienia. Niekiedy (w zależności od rodzaju i ilości użytej substancji) spadek temperatury topnienia może być tak duże, że przygotowana mieszanina wilgotnieje a nawet rozpuszcza się lub topi w temperaturze pokojowej. Zjawisko to nazwano euteksją, a powstałą w ten sposób mieszaninę – eutektyczną. Określenie pochodzi z greckiego eutektikos czyli dobrze topiący się.

Odpowiedzialność za to zjawisko jak już wyżej wspomniano mają rodzaj i ilości użytych substancji do sporządzenia leku. W praktyce aptecznej są to połączenia: salolu z kamforą, wodzianem chloralu, mentolem, mocznkiem, jak i również tymol z mentolem, mentol z kamforą czy kamfora z fenolem. Dodatkowo wpływ ma skład procentowy końcowej mieszaniny. Potwierdzono, że wilgotność powietrza nie ma znaczenia na wystąpienie zjawiska euteksji.

Obniżenie temperatury topnienia mieszanin może utrudniać przyrządzanie czopków, gdyż mogą wpływać na temperaturę topnienia masła kakaowego. Prowadzi to do sytuacji, w której masa czopkowa będzie płynna w temperaturze pokojowej. Wśród substancji, powodujących to zjawisko można wymienić:

– kamforę,
– chlorobutanol,
– wodzian chloralu,
– olejki eteryczne,
– mentol.

Jeśli w recepcie na proszki występują dwie substancje wymienione wyżej, które powodują powstanie niezgodności należy je rozdzielić. Ponadto w mieszaninie wieloskładnikowej można oddzielić składnik odpowiedzialny za euteksję lub zmieszać składniki w odpowiedniej kolejności. W przypadku czopków należy dodać składnik o wyższej temperaturze topnienia jak wosk czy olbrot w niewielkiej ilości.

Niektóre sole zawierają wodę krystaliczną i są trwałe przy określonej wilgotności względnej powietrza i temperatury. Dla przykładu siarczan sodowy dziesięciowodny traci wodę krystaliczną poprzez wyparowanie w temp. 20 stopni Celsjusza przy wilgotności względnej powietrza 77,4% lub podczas ogrzewania do 32,5 stopni Celsjusza. Utratę wody krystalicznej mogą powodować inne substancje takie jak NaBr, NaCl. Aby uniknąć takich sytuacji zaleca się stosowanie soli bezwodnych.

Mieszanina tymolu i mentolu upłynnia się w temperaturze pokojowej. Tymol należy rozetrzeć z talkiem, mentol z tlenkiem cynku i kwasem borowym. Następnie tak otrzymane mieszaniny połączyć ze sobą.

Po zmieszaniu otrzymuje się pożądany, wieloskładnikowy eutektyk, stosowany w stomatologii. Kamfora nie rozpuści się w płynnym fenolu oraz w takiej małej ilości etanolu.

Proszki zmieszane ze sobą nie rozpuszczają się całkowicie w płynnej parafinie. Przezroczysty roztwór otrzyma się poprzez osobne rozpuszczenie mentolu i kamfory w parafinie i następne połączenie roztworów ze sobą.

Podczas mieszania składników unikać bezpośredniego kontaktu mentolu z tymolem, gdyż eutektyk ciężko będzie rozprowadzić w proszku. Najlepszym rozwiązaniem jest roztarcie osobno tymolu z glinką białą, a mentol z talkiem i połączenie dwóch mieszanin.

1. Jachowicz R., Receptura apteczna, 2015, PZWL, Warszawa.
2. Krówczyński L., Ćwiczenia z receptury, 2000, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
3. http://www.aptekarzpolski.pl/2016/01/trudnosci-i-niezgodnosci-recepturowe/ (dostęp 01.12.2019).