MIESZANINY EUTEKTYCZNE

Kiedyś receptura w aptece nazywana była „drugim stołem” przy którym pracował farmaceuta. Dziś nadal należy ona do codziennych obowiązków pracy zawodu farmaceuty. Przygotowywanie leków recepturowych wymaga rozległej wiedzy na temat ich prawidłowego sporządzania oraz rozwiązywania problemów jakim są niezgodności.
Mieszaniny eutektyczne, co to takiego?

Mieszaniny eutektyczne są przykładem niezgodności fizycznych czyli zmian fizycznych leku, polegających na zmianie konsystencji, stanu skupienia czy zaniku własności leczniczych, obserwowane podczas sporządzania niektórych proszków oraz czopków. Z reguły dodając do czystego związku chemicznego chociażby niewielką ilość innej substancji, obniżamy jego temperaturę topnienia. Niekiedy (w zależności od rodzaju i ilości użytej substancji) spadek temperatury topnienia może być tak duże, że przygotowana mieszanina wilgotnieje a nawet rozpuszcza się lub topi w temperaturze pokojowej. Zjawisko to nazwano euteksją, a powstałą w ten sposób mieszaninę – eutektyczną. Określenie pochodzi z greckiego eutektikos czyli dobrze topiący się.

Co ma wpływ na tworzenie się mieszanin eutektycznych?

Odpowiedzialność za to zjawisko jak już wyżej wspomniano mają rodzaj i ilości użytych substancji do sporządzenia leku. W praktyce aptecznej są to połączenia: salolu z kamforą, wodzianem chloralu, mentolem, mocznkiem, jak i również tymol z mentolem, mentol z kamforą czy kamfora z fenolem. Dodatkowo wpływ ma skład procentowy końcowej mieszaniny. Potwierdzono, że wilgotność powietrza nie ma znaczenia na wystąpienie zjawiska euteksji.

Obniżenie temperatury topnienia mieszanin może utrudniać przyrządzanie czopków, gdyż mogą wpływać na temperaturę topnienia masła kakaowego. Prowadzi to do sytuacji, w której masa czopkowa będzie płynna w temperaturze pokojowej. Wśród substancji, powodujących to zjawisko można wymienić:

– kamforę,
– chlorobutanol,
– wodzian chloralu,
– olejki eteryczne,
– mentol.

Jak zapobiec powstaniu mieszanin eutektycznych?

Jeśli w recepcie na proszki występują dwie substancje wymienione wyżej, które powodują powstanie niezgodności należy je rozdzielić. Ponadto w mieszaninie wieloskładnikowej można oddzielić składnik odpowiedzialny za euteksję lub zmieszać składniki w odpowiedniej kolejności. W przypadku czopków należy dodać składnik o wyższej temperaturze topnienia jak wosk czy olbrot w niewielkiej ilości.

Mieszaniny semitektyczne

Niektóre sole zawierają wodę krystaliczną i są trwałe przy określonej wilgotności względnej powietrza i temperatury. Dla przykładu siarczan sodowy dziesięciowodny traci wodę krystaliczną poprzez wyparowanie w temp. 20 stopni Celsjusza przy wilgotności względnej powietrza 77,4% lub podczas ogrzewania do 32,5 stopni Celsjusza. Utratę wody krystalicznej mogą powodować inne substancje takie jak NaBr, NaCl. Aby uniknąć takich sytuacji zaleca się stosowanie soli bezwodnych.

Przykłady recept
Rp.
Thymoli1,0
Mentoli1,5
Acidi borici10,0
Talci
Zici oxydi    aa30,0
M.f.pulvis
D.S. posypka

Mieszanina tymolu i mentolu upłynnia się w temperaturze pokojowej. Tymol należy rozetrzeć z talkiem, mentol z tlenkiem cynku i kwasem borowym. Następnie tak otrzymane mieszaniny połączyć ze sobą.

Rp.
Camphorae60,0
Phenol liquefati30,0
Ethanol10,0
M.f.sol.

Po zmieszaniu otrzymuje się pożądany, wieloskładnikowy eutektyk, stosowany w stomatologii. Kamfora nie rozpuści się w płynnym fenolu oraz w takiej małej ilości etanolu.

Rp.
Mentholi0,1
Camphorae0,2
Paraffini liq.30,0
M.D.S

Proszki zmieszane ze sobą nie rozpuszczają się całkowicie w płynnej parafinie. Przezroczysty roztwór otrzyma się poprzez osobne rozpuszczenie mentolu i kamfory w parafinie i następne połączenie roztworów ze sobą.

Rp.
Thymoli1,0
Mentholi1,5
Acidi borici10,0
Boli albae
Talci  aa15,0
M.f.pulvis

Podczas mieszania składników unikać bezpośredniego kontaktu mentolu z tymolem, gdyż eutektyk ciężko będzie rozprowadzić w proszku. Najlepszym rozwiązaniem jest roztarcie osobno tymolu z glinką białą, a mentol z talkiem i połączenie dwóch mieszanin.

Piśmiennictwo
  1. Jachowicz R., Receptura apteczna, 2015, PZWL, Warszawa.
  2. Krówczyński L., Ćwiczenia z receptury, 2000, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
  3. http://www.aptekarzpolski.pl/2016/01/trudnosci-i-niezgodnosci-recepturowe/ (dostęp 01.12.2019).